Kars ve Çevresinde Aydınlanma Hareketleri ve Sol Geleneğin Tarihsel Kökenleri 1878 - 1921

Elinizdeki kitapta anlatılanlar Osmanlının son 100 yılında batı sınırından bir karış toprak vermemek için savaşlar açtığı sırada durmaksızın el değiştiren Elvile-i Selase’nin (Kars, Ardahan, Batum) onurlu, direngen öyküsüdür... Bu toprakların aydınlanma hareketinin gönüllü neferleri olan gençler, bütün engellemeleri aşarak ve kendisine dayatılan medrese eğitimiyle yetinmeyerek Rusçayı öğrenerek ve Rus İmparatorluğunun büyük kentlerinde üniversite eğitimi yaparak bölgenin kaderine el koyabilecek, hükmedebilecek siyasi olayların yaratıcısı konumuna gelmişlerdir. İlginçtir ki bu değerlerden Cihangirzade İbrahim, Doktor Esat, Server Atamanoğlu, Tevhiddin Mamiloğlu gibi onlarca aydın Güneybatı Kafkas Cumhuriyetini (Kars Cumhuriyeti) kurdukları sırada Anadoluda henüz ne Cumhuriyet vardır ve ne de modern çağdaş bir anayasa bilinci söz konusudur. Büyük millet Meclisi Hükümetine ilham kaynağı olan, Meclis Hükümeti modelini Anadolu topraklarında ilk kez yaşama geçiren bu cumhuriyet birçok ilke damgasını vurmuştur. Bu Cumhuriyetin parlamentosu tarafından hazırlanan ve kabul edilen anayasa ile seçmen yaşı 18 olarak belirlenmiş, Cumhuriyet topraklarında yaşayan kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmiş, bu kısa ömürlü Cumhuriyetin bakanlar kurulunda iki de kadın bakan yer almıştır. Bu onurlu direnç ve kavgada Ardahan kongresinin örgütleyicisi ve katılımcısı Fuat Sabitten, Kars halkının bağrına basıp koruyup kolladığı, alçakça bir cinayete kurban giden Mustafa Suphiye kadar Anadolu aydınlanmasının birçok neferinin bu örgütlenme ve direnişlere olan katkılarını da görüyoruz. Sadece Karslı aydınlar, sadece Anadolu aydınlanmasının adları bilinen bilinmeyen neferleri değil, Azerbaycanlı aydınların da çok büyük emeği var bu süreçte. - Prof. Dr. Bingür Sönmez-